Nguyễn Tuân - Người lái đò sông Đà

Theo Nguyễn Đăng Mạnh, phong cách nghệ thuật của Nguyễn Tuân dù là ở giai đoạn sáng tác trước hay sau cách mạng, đều có thể tóm gọn trong một chữ "Ngông". Chính từ điểm nhìn này, Nguyễn Tuân luôn tiếp cận với mọi đối tượng từ góc độ tài hoa nghệ sĩ. Tài hoa nghệ sĩ ở đây không chỉ là những con người hoạt động trong lĩnh vực nghệ thuật, mà rộng hơn, dù làm bất cứ việc gì, ở bất cứ lĩnh vực nào, nhân vật của Nguyễn Tuân cũng đạt đến trình độ thượng thừa, hoàn hảo và mang tính thẩm mĩ cao.

 Hình tượng người lái đò trong tùy bút "Người lái đò Sông Đà" là một điển hình cho cách xây dựng nhân vật như thế. Đến với nhân vật ông lái đò, ta không khỏi ngưỡng mộ và cảm phục trước tài năng và bản lĩnh phi thường của một con người lao động bình thường ở vùng cao Tây Bắc, nhất là qua cuộc chiến sinh tử với sóng nước sông Đà, được thể hiện một cách thật đặc sắc qua đoạn trích sau: "Ông đò hai tay giữ mái chèo khỏi bị hất lên khỏi sóng trận địa phóng thẳng vào mình \([\ldots]\) Thế là hết thác".

• Cảm nhận về hình tượng ông lái đò qua đoạn trích:

Quan đoạn trích, ta có thể thấy, trước hết, ông lái đò là một người trí dũng song toàn. Phẩm chất đó của ông lái đò được thể hiện ở quá trình chiến đấu và vượt qua ba trùng vi thạch trận sông Đà.

Ở trùng vi thạch trận thứ nhất, sông Đà mở ra năm cửa trận, "có bốn cửa tử, một cửa sinh". Dòng sông Đà qua ngòi bút của Nguyễn Tuân, mang diện mạo của một con thủy quái khổng lồ, hung hãn: "Sóng nước như thể quân liều mạng vào sát nách mà đá trái mà thúc gối vào bụng và hông thuyền". Nguy hiểm làm sao khi mà "sóng thác đã đánh đến những miếng đòn hiểm độc nhất... vào hạ bộ người lái đỏ”. Sự hung hãn của con sông Đà đã khiến ông lái đò bị đau. Nỗi đau khiến mắt ông đò nhòa đi. 

Cơn đau đến "nổ đom đóm mắt" khiến ông thấy "mặt sông trong tích tắc lòa sáng lên như một cửa bể đom đóm rừng". Nỗi đau cũng khiến cho mặt ông "méo bệch". "Méo bệch" là một sáng tạo về mặt từ ngữ của Nguyễn Tuân, là sự kết hợp giữa hai hình dung từ "méo xệch" và "bệch bạc". 

Nó vừa làm hiện lên trước mắt chúng ta một khuôn mặt méo mó, bị biến dạng bởi nỗi đau, vừa diễn tả được cái sắc diện trắng bệch, bợt bạt, cũng bị gây nên bởi nỗi đau khủng khiếp ấy. Thế nhưng ông đò vẫn rất can trường. Ổng cố nén vết thương, hai tay vẫn ghì chặt mái chèo, hai chân vẫn kẹp chặt cuống lái. "Trên chiếc thuyền có sáu bơi chèo vẫn nghe rõ tiếng chỉ huy ngắn gọn tỉh táo" của ông.

Ở trùng vi thạch trận thứ hai, sông Đà càng thêm phần nguy hiểm. Nó "tăng thêm nhiều cửa tử để đánh lừa con thuyền vào, và cửa sinh lại bố trí lệch qua phía bờ hữu ngạn". Thế nhưng Ông đò đã chiến đấu và chiến thắng bằng sự dạn dày kinh nghiệm của mình. Ông hiểu rằng: cưỡi lên thác nước sông Đà là "phải cươi đến cùng như là cưỡi hổ". Nghĩa là chỉ cần sa chân, sẩy tay chốc lát, ông đó sẽ bị con sông ăn sống nuốt tươi. 

Hiểu như thế, nên khi đối diện với những con sóng hung dữ, ông vẫn bình tĩnh. Mỗi hành động của ông vừa linh hoạt, mềm dẻo, vừa chính xác từ những chi tiết: "Ông đò vẫn nhớ mặt bọn này, đứa thì ông tránh ra mà rải bơi chèo, đứa thì ông đè sấn lên, chặt đôi ra để mở đường tiến". Bằng tài năng và bản lĩnh của mình, ông đã vượt qua tất cả các cửa tử, đưa con thuyền vào đúng cửa sinh khiến cho "thằng đá tướng đứng chiến ở cửa vào đã tiu nghiu cái mặt xanh lè thất vọng thua cái thuyền đã đánh trúng cửa sinh mà nó trấn lấy".

Cuộc chiến đấu càng trở nên quyết liệt hơn ở trùng vây thạch trận thứ ba, khi mà "bên phải bên trái đều là luồng chết cả. Cái luồng sống ở chặng thứ ba này lại ở ngay giữa bọn đá hậu vệ của con thác". Sông Đà quả là khôn ngoan và nham hiểm, thể hiện ở việc nó liên tục thay đổi vị trí của cửa sinh: lúc nằm bên phải, lúc nằm bên trái, lúc nằm ở giữa.

 Sự thay đổi liên tục cách bố trí này, cộng với tốc độ dòng nước chóng mặt, cùng với vô vàn đá nồi đá chìm thực sự là một thử thách chết người. Nhưng, hiện lên trên dòng thác tử thần ấy vẫn là hình ảnh của ông lái đò với tâm thế bình tĩnh, quyết đoán, thông minh và nhanh nhẹn. 

Đó là một con người đầy kiêu hãnh vì đã nắm vững "binh pháp của thần sông thần đá". Hãy xem cách ông điều khiển con thuyền lao qua vòng vây thứ ba này: "Thuyền vút qua cánh cổng đá cánh mở cánh khép. Vút, vút, cửa ngoài, cửa trong lại cửa trong cùng, thuyền như một mũi tên tre xuyên nhanh qua hơi nước, vừa xuyên vừa tự động lái lượn được". Quả thật, trình độ lái đò của ông đã đạt đến độ thượng thừa. Ông và con thuyền dường như đã đạt đến cảnh giới "thân chu hợp nhất". 

Câu văn "Thế là hết thác" vừa như một tiếng thở dài khoan khoái, cũng lại vừa như là một nhận định bình thản về việc kết thúc một hành trình quen thuộc, đơn giản, xảy ra thường xuyên như cơm bữa, không có gì đáng nói thêm. Tuy nhiên, đó cũng có thể là cái trầm trồ của Nguyễn Tuân khi vừa được chứng kiến cái hành trình ngoạn mục vô tiền khoáng hậu của ông đò.

Không chi trí dũng, kiên cường, dạn dày kinh nghiệm, ông lái đò còn mang phẩm chất của người nghệ sĩ tài hoa trên sông nước. Đối với Nguyễn Tuân, mỗi nhân vật dù thuộc loại người nào, làm công việc gì cũng phải là nghệ sĩ trong lĩnh vực của mình. Vì thế, ta bắt gặp trong thiên tùy bút này hình ảnh một ông lái đò tài hoa nghệ sĩ bên cạnh vẻ đẹp dũng cảm, đầy bản lĩnh trước thử thách của thiên nhiên.

Ông đối đầu với ghềnh thác cuồng bạo bằng sự tự tin, ung dung đầy chất nghệ sĩ. Do "nắm chắc binh pháp của thần sông thần đá", do "thuộc quy luật phục kích của lũ đá nơi ải nước hiểm trở này" nên ông đã vượt qua sóng thác một cách tài tình và nhìn thử thách bằng cái nhìn giản dị mà lãng mạn. Người đọc không thể quên chi tiết "nắm chặt lấy được bờm sóng đúng luồng rồi, ông đò ghì cương lái, bám chắc lấy luồng nước đúng mà phóng nhanh vào cửa sinh, mà lái miết một đường chéo về phía cửa đá ấy". 

Khi miêu tả cái cử chi "nắm được lấy cái bờm sóng", cái dáng điệu "lái miết một đường chéo", câu chữ của Nguyễn Tuân đã làm toát lên được cái vẻ hồn nhiên mà cũng rất hào hoa, dũng mãnh của ông đò, một người kị sĩ và đồng thời cũng là một người nghệ sĩ trên sông nước.Ở ông đò, tài nghệ lái đò đã đạt đến độ phi thường, chạm đến tầm mức của nghệ thuật, của cái đẹp. 

Ông lái con thuyền trên sông Đà cứ như một nghệ sĩ làm xiếc: "Thuyền vút qua cánh cổng đá cánh mở cánh khép. Vút, vút, cửa ngoài, cửa trong lại cửa trong cùng, thuyền như một mũi tên tre xuyên nhanh qua hơi nước, vừa xuyên vừa tự động lái lượn được". Câu văn khiến người đọc vừa tâm phục khẩu phục, vừa sảng khoái hả hê trước sự chiến thắng của ông đò. 

Đúng là một tay lái lụa, một "tay lái ra hoa" như Nguyễn Tuân từng ca ngợi. Đôi tay của ông đò không chi rắn chắc như sừng như mun mà còn có cả sự khéo léo, tinh tế, uyển chuyển. Ông đã biến công việc chèo đò bình thường, nặng nhọc thành ra một thứ nghệ thuật: nghệ thuật lái đò.

• Nghệ thuật

Thành công về mặt nghệ thuật của đoạn trích là ở việc sử dụng nhiều những liên tưởng, so sánh, nhân hóa độc đáo bất ngờ; cách sứ dụng từ ngữ mới lạ, điêu luyện; câu văn giàu hình ảnh, nhạc tính; vốn kiến thức uyên bác.

• Nhận xét về nghệ thuật xây dựng nhân vật

Nguyễn Tuân luôn tiếp cận sự vật ở góc độ thẩm mĩ, tiếp cận con người ở góc độ tài hoa nghệ sĩ, và hình tượng người lái đò Sông Đà ở đoạn trích trên cũng không ngoại lệ. Qua ngòi bút Nguyễn Tuân, ông lái đò từ một con người lao động bình dị, đã vụt trở thành một nghệ sĩ trên sông nước, với "tay lái ra hoa", với trí nhớ phi phàm, với sự dũng cảm hiếm có, và thái độ bình thản những khi trải qua trận chiến đấu sinh tử.

 Nhân vật người lái đò cũng mang bóng dáng của cái "tôi" tác giả: đó là con người tài hoa, ngông nghênh kiêu bạc, thích chiếm lĩnh những đỉnh cao. Người đọc vừa cảm phục, yêu mến người lái đò trên dòng sông dữ dội, vừa cảm phục yêu mến nhà văn tài hoa Nguyễn Tuân trên dòng sông chữ nghĩa. Cái tài hoa của ông đò và cái tài hoa của nhà văn đã gặp nhau, tạo nên chất nghệ sĩ đậm đặc, thấm đẫm trong từng câu chữ.

Khái quát nội dung và nghệ thuật . Cho một vài nhận xét chung về nghệ thuật xây dựng nhân vật của Nguyễn Tuân.