Nguyễn Tuân - Bậc thầy sử dụng ngôn từ

"Chúng thủy giai đông tẩu

Đà giang độc bắc lưu"

(Mọi dòng sông đều chảy về hướng đôngChỉ có sông Đà chảy theo hướng bắc)

Hai câu thơ ấy của Nguyễn Quang Bích đã ngay lập tức cho ta thấy sự đặc biệt của sông Đà với một dòng chảy kì lạ, dường như muốn vượt thoát khỏi mọi quy luật chuyển động thông thường của thủy lưu. 

Quả là một đối tượng "xứng tầm" với Nguyễn Tuân một con người có phong cách văn chương ngông nghênh kiêu bạc, luôn muốn tìm đến những đối tượng độc đáo có một không hai. Bắt gặp Sông Đà, đối với Nguyễn Tuân, có thể nói là một cuộc tương phùng giữa những tính cách đồng điệu. 

Bởi vậy mà ông đã dồn toàn bộ cái tài hoa uyên bác của mình để bất tử hóa dòng sông trên trang sách, khiến dòng chảy của nó được nối dài vô tận trong lòng người đọc hôm nay và mai sau. 

Trong bài tùy bút "Người lái đò Sông Đà" của mình, Nguyễn Tuân đã đưa người đọc cùng ông phiêu du trên một "dải sông Đà bọt nước lênh đênh/bao nhiêu cảnh bấy nhiêu tình"  để khám phá dòng sông mến yêu từ nhiều góc độ.

Để từ đó làm nổi bật sự hùng vĩ cũng như những nét cá tính độc lạ mà chỉ sông Đà mới có, qua đó thể hiện sự tài hoa uyên bác trong ngòi bút của mình, tiêu biểu nhất là đoạn trích sau: "Hùng vĩ của Sông Đà không phải chỉ có thác đá. 

Mà nó còn là nhũng cánh đá bờ sông, dưng vách thành [...] Có nhũng thuyền đã bị cái hút nó hút xuống, thuyền trồng ngay cây chuối ngược rồi vüt biến đi, bị dìm và đi ngầm duoơi lòng sông đến muơi phút sau mới thấy tan xác ở khuỷnh sông duới"

Cảm nhận hình tượng con sông Đà qua đoạn trích:Có thể nói một cách khái quát rằng, ở đoạn trích này, Nguyễn Tuân đã dùng ngòi bút tài hoa và vốn tri thức uyên bác của mình để khắc họa nên một hình tượng sông Đà hùng vĩ và dữ dội, hung bạo và tiềm ẩn vô vàn những hiểm nguy.

Đầu tiên, sự hùng vĩ của con Sông Đà được thể hiện ở cảnh đá bờ sông: "Hùng vĩ của Sông Đà không phải chỉ có thác đá. Mà nó còn là nhũng cảnh đá bờ sông, dụng vách thành". 

Câu văn mở đầu đoạn: "Hùng vĩ của Sông Đà không phải chỉ có thác đá" đã hé lộ cho ta thấy rằng: sự hùng vĩ là một đặc trưng nổi bật của sông Đà, trải dài suốt dòng chảy của nó ở thượng nguồn Tây Bắc. Thác đá hùng vĩ, nhưng cảnh đá bờ sông cũng hùng vĩ không kém.

 Hai bên bờ sông có những vách thành bằng đá rất cao khiến "mặt sông chỗ ấy chỉ lúc đúng ngọ mới có mặt trời". Ở ngay giữa lòng sông lại có "vách đá thành chẹt lòng sông như một cái yết hầu". Cách so sánh này gợi ta hình dung về những quãng sông hẹp, âm \(u\), tăm tối, thật dễ gây nhiều trở ngại và nguy hiểm cho người lái đò. Hai bờ sông Đà có quãng như sát lại gần nhau, khiến "đứng bên này bờ" chỉ cần "nhẹ tay" là có thể ném hòn đá qua bên kia vách", "có quãng con nai con hổ đã có lần vọt từ bờ bên này qua bờ bên kia". 

Những quãng sông hẹp ấy khiến người ngồi trong khoang đò khi đi qua quãng ấy "đang mùa hè mà cũng cảm thấy lạnh", và có cảm giác như đứng ở hè một cái ngõ mà ngóng vọng lên một khung cửa sổ nào trên cái tầng nhà thứ mười mấy nào vừa tắt phụt đèn điện".

 Đấy là một lối liên tưởng độc đáo, liên tưởng nét hoang dã của sông Đà với sự hiện đại của phố phường, khiến ta dễ hình dung hơn về độ sâu hun hút và độ cao dựng đứng của vách sông Đà, truyền cho người đọc cảm giác vừa trầm trồ vừa hãi hùng lo sợ.

Sự hung bạo của sông Đà tiếp tục được đẩy cao hơn trong đoạn văn miêu tả cảnh mặt ghềnh Hát Loóng: Cụm từ ngữ "hàng cây số nước xô đá, đá xô sóng, sóng xô gió" với nhịp ngắt ngắn, nhanh, dồn dập, hình ảnh điệp nối tiếp luân chuyển, thế chỗ cho nhau đã tái hiện sức mạnh dữ dội của nước, sóng, gió cùng với đá sông Đà.

 Điệp từ "xô" lặp lại ba lần gây ấn tượng về sự chuyển động khủng khiếp, gợi liên tưởng đến những con sóng chồm lên nhau theo chiều ngang, vút lên theo chiều dọc rồi đổ ập xuống. 

Từ láy "gùn ghè" thể hiện sự hung hãn, trái tính trái nết của dòng sông, "lúc nào cũng như đòi nợ xuýt bất cứ người lái đò nào tóm được qua quãng ấy". Đó là dòng chảy đặc thù của sồng Đà, một dòng chảy không hề êm ả, mà trái lại, luôn ầm ào dữ dội với những ghềnh thác bất tận, tiềm ẩn vô vàn những hiềm nguy.

Đem lại ấn tượng mạnh mẽ hơn nữa cho sự hung bạo của sông Đà là hình ảnh những cái hút nước trên sông: Hình ảnh những cái hút nước hiện lên như một con quái vật đang giận dữ với cách so sánh "những cái hút nước" như những "cái giếng bê tông xoáy tít đáy", so sánh âm thanh hút nước "thở và kêu như cửa cống cái bị sặc", "nước ặc ặc lên như vừa rót dầu sôi vào". 

Những cái hút nước còn tạo cho người đọc cảm giác hãi hùng khi nhà văn liên tưởng mép rìa của hút nước như "quãng đường mượn cạp ngoài bờ vực", hình ảnh những con thuyền bị hút nước ấy hút vào, thuyền "trồng ngay cây chuối ngược rồi vụt biến đi", bị dìm dưới lòng sông và mươi phút sau thấy "tan xác ở khuỷnh sông dưới". 

Lối so sánh kết hợp nhân hóa và cường điệu đã cực tả sự hiểm nguy của những cái hút nước trên sông.

 Có thể xem đoạn văn miêu tả những cái hút nước sông Đà là những thước phim tư liệu quý với hình ảnh và âm thanh sống động chân thực, truyền một cảm giác hãi hùng cho cả những người chưa từng một lần phải chạm mặt với sóng nước sông Đà.

Tóm lại, qua đoạn trích trên, Nguyễn Tuân đã tái hiện một cách sinh động hình ảnh con sông Đà hùng vĩ và dữ dội chảy dưới bầu trời Tây Bắc. Đoạn trích đã góp phần làm nên sức sống lâu bền cho bài tùy bút "Người lái đò Sông Đà", đồng thời làm cho tên tuổi của nhà văn tài hoa Nguyễn Tuân sống mãi trong lòng người đọc mọi thế hệ.