Bảng tuần hoàn hoá học

- Ô nguyên tố cho biết: Số hiệu nguyên tử, kí hiệu hóa học, tên nguyên tố, nguyên tử khối và nhiều đại lượng đặc trưng khác của nguyên tố đó.

- Cách xác định ô nguyên tố: Số thứ tự ô nguyên tố đúng bằng số hiệu nguyên tử của nguyên tố đó.

Ví dụ: Số hiệu nguyên tử của Al là 13 cho biết: Nhôm ở ô số 13, điện tích hạt nhân nguyên tử nhôm là 13+, có 13 electron; 13 proton trong nguyên tử nhôm.

- Chu kỳ là dãy các nguyên tố mà nguyên tử của chúng có cùng số lớp electron, được sắp xếp theo chiều điện tích hạt nhân tăng dần.

- Cách xác định số thứ tự chu kỳ trong bảng tuần hoàn:

Số thứ tự của chu kỳ bằng số lớp electron trong nguyên tử.

Ví dụ: 

Mg có cấu hình electron nguyên tử:  \(1 s^{2} 2 s^{2} 2 p^{6} 3 s^{2}\)

Vậy Mg thuộc chu kỳ 3 (do có 3 lớp electron).

Bảng tuần hoàn hóa học gồm có 7 chu kỳ, trong đó có các chu kỳ nhỏ là chu kỳ \(1,2,3\), các chu kỳ lớn là \(4,5,6,7\).

- Chu kỳ 1: Có 2 nguyên tố là He và H, có 1 lớp electron trong nguyên tử. Điện tích hạt nhân tăng từ H 1+ tới He 2+.

- Chu kỳ 2: 8 nguyên tố từ Li đến \(\mathrm{Ne}\), có 2 lớp electron trong nguyên tử. Điện tích hạt nhân tăng từ Li 3+ tới Ne là \(10+\).

- Chu kỳ 3: Gồm 8 nguyên tố từ nguyên tố \(\mathrm{Na}\) đến \(\mathrm{Ar}\), có 3 lớp electron trong nguyên tử và điện tích hạt nhân tăng từ \(\mathrm{Na} 11+\) đến nguyên tố Ar là \(18+\).

- Chu kỳ 4, chu kì 5: Với cả 2 chu kỳ, mỗi chu kỳ đều có 18 nguyên tố, bắt đầu là kim loại kiềm \(\mathrm{K}\) là \(19+\) và \(\mathrm{Rb}\) là \(37+\), kết thúc là một khí hiếm Xe là 54+ và Kr là \(36+\).

- Chu kỳ 6: Bắt đầu từ kim loại kiềm Cs là \(55+\) và kết thúc là khí hiếm Rn là 86+. Có 32 nguyên tố.

- Chu kỳ 7: Chưa được hoàn thành.

- Nhóm nguyên tố là tập hợp các nguyên tố mà nguyên tử có cấu hình electron tương tự nhau, do đó có tính chất hóa học gần giống nhau và được sắp xếp thành một cột.

- Có 2 loại nhóm nguyên tố là nhóm A và nhóm B. Trong đó: Nhóm A: Gồm các nguyên số s và p. Nhóm B: Gồm các nguyên tố d và f. 

- Bảng tuần hoàn có 18 cột chia thành 8 nhóm A (đánh số từ IA đến VIIIA) và 8 nhóm B (đánh số từ IB đến VIIIB). Mỗi nhóm là một cột, riêng nhóm VIIIB gồm 3 cột. 

- Cách xác định số thứ tự nhóm nguyên tố trong bảng tuần hoàn:

+ Nguyên tử các nguyên tố trong cùng một nhóm có số electron hóa trị bằng nhau và bằng số thứ tự của nhóm (trừ hai cột cuối của nhóm VIIIB).

+ Để xác định nhóm nguyên tố:

Bước 1: Viết cấu hình electron nguyên tử của nguyên tố.

Bước 2: Xác định số electron hóa trị

STT nhóm = số electron hóa trị (trừ II cột cuối nhóm VIIIB)

Bước 3: Xác định khối nguyên tố:

Nếu nguyên tố khối s hoặc khối p → thuộc nhóm A

Nếu nguyên tố khối d hoặc khối f → thuộc nhóm B.

Ví dụ:

\(+\mathrm{Na}(\mathrm{Z}=11):[\mathrm{Ne}] 3 \mathrm{~s}^{1}\) =>Na thuộc nhóm IA do có 1 electron hóa trị, nguyên tố s.

\(+\mathrm{Fe}(\mathrm{Z}=26):[\mathrm{Ar}] 3 \mathrm{~d}^{6} 4 \mathrm{~s}^{2}\)=> Fe thuộc nhóm VIIIB do có 8 electron hóa trị, nguyên tố d.

Bước vào chương trình Hóa học lớp 8, Bộ giáo dục và đào tạo cho học sinh tiếp xúc với một số vấn đề liên quan đến bảng tuần hoàn. Điểu này giúp học sinh có thể làm quen được điều căn bản, hiêu được bản chất của vấn đề. Một số điều mà học sinh sẽ được tiếp cận là:

- Nguyên tử

- Nguyên tố hóa học

Với Hóa 9, học sinh sẽ được cái nhìn khái quát về bảng tuần hoàn hóa học. Sơ lược 1 số kiến thức về bảng tuần hoàn hóa học, gồm có:

- Nguồn gốc

- Nguyên tắc sắp xếp các nguyên tố

- Cấu tạo

- Sự biến đổi tính chất các nguyên tố

- Ý nghĩa của bảng tuần hoàn

Sau khi đã được làm quen với bảng tuần hoàn các nguyên tố hóa học thì khi lên lớp 10, đòi hỏi học sinh phải nắm chắc kiến thức thật chắc. Trong Hóa học 10, bảng tuần hoàn hóa học chủ yếu chỉ đi sâu hơn về: Nguồn gốc về sự phát minh, nguyên tắc sắp xếp các nguyên tố, cấu tạo bảng tuần hoàn, bài luyện tập nâng cao, cơ bản.

Nghiên cứu và thực hành bảng tuần hoàn: Mỗi ô trong bảng tuần hoàn sẽ hiển thị đầy đủ thông tin về tên, ký hiệu, số hiệu nguyên tử. Nếu bạn tập trung ghi nhớ 10 nguyên tố đầu tiên. Lúc này bạn sẽ tìm ra quy luật cho các nguyên tố còn lại. Nhận biết các thành phần của từng nguyên tố: Khi sử dụng bảng tuần hoàn hóa học, bạn đọc phải biết được số nguyên tử, nguyên tử khối trung bình, cấu hình electron, độ âm điện, số oxi hóa, tên nguyên tố, ký hiệu hóa học. Tất cả đều có trong ô nguyên tố của bảng tuần hoàn. 

- Học vài nguyên tố mỗi ngày: Đây là một cách học được nhiều học sinh áp dụng. Đối với bảng tuần hoàn có rất nhiều nguyên tố khó nhớ và các thông số thì việc phân nhỏ ra để học nó giúp não ghi nhớ được một cách lâu dài.

- In và dán bảng tuần hoàn nguyên tố hóa học tại những nơi dễ thấy nhất Nhiều nghiên cứu cho rằng, việc tiếp xúc nhiều lần với một thứ gì đó sẽ khiến bạn ghi nhớ chúng một cách tự nhiên dễ hơn. Do đó hãy dán bảng tuần hoàn ở những nơi dễ quan sát  hay có thể chia thành nhiều phần để học. Điều này thật sự có thể hiệu quả cao trong việc ghi nhớ.

- Làm thẻ ghi chú cho mỗi nguyên tố. Cách làm này giống như làm một tập flashcard.

2.1. Theo dãy hoạt động hóa học của kim loại

Chắc hẳn bạn nào cũng nhớ một câu nói quen thuộc: "Khi nào cần may áo giáp sắt nhớ sang phố hỏi cửa hàng Á Phi Âu". Đây là câu nói để ghi nhớ 16 nguyên tố hóa học trong dãy hoạt động hóa học của kim loại. Dãy hoạt động hóa học của kim loại bao gồm: \(\mathrm{Na}, \mathrm{F}, \mathrm{Ca}, \mathrm{Mg}\), \(\mathrm{Al}, \mathrm{Zn}, \mathrm{Fe}, \mathrm{Ni}, \mathrm{Sn}, \mathrm{Pb}, \mathrm{H}, \mathrm{Cu}, \mathrm{Hg}, \mathrm{Ag}, \mathrm{Pt}, \mathrm{Au}\).

2.2. Theo 8 nhóm

Nhóm IA: Hai (H), Li (Li), Nào (Na), Không (K), Rót (Rb), Cà (Cs), Fê (Fr).

Nhóm IIA: Banh (Be), Miệng (Mg), Cá (Ca), Sấu (Sr), Bẻ (Ba), Răng (Ra).

Nhóm IIIA: Bố (B), Ai (Al), Gáy (Ga), Inh (In), Tai (Ti).

Nhóm IV: Chú (C), Sỉ (Si), Gọi em (Ge), Sang nhắm (Sn), Phở bò (Pb).

Nhóm V: Nhà (N), Phương (P), Ăn (As), Sống (Sb), Bí (Bi).

Nhóm VI: Ông (O), Say (S), Sỉn (Se), Té (Te), Pò (Po).

Nhóm VII: Phải (F), Chi (Cl), Bé (Br), Yêu (I), Anh (At).

Nhóm VIII: Hằng (He), Nga (Ne), Ăn (Ar), Khúc (Kr), Xương (Xe), Rồng (Rn).

2.3. Theo bài ca hóa trị

Việc ghi nhớ theo bài ca hóa trị cũng là một cách ghi nhớ bảng tuần hoàn hóa học. Các em học sinh có thế tham khảo bài ca hóa trị dưới đây:
*Bài ca hoá trị 1

Kali (K), Iot (I), Hidrô (H)
Natri (Na) với Bạc (Ag), Clo (Cl) một loài
Là hoá trị I hỡi ai
Nhớ ghi cho kỹ khỏi hoài phân vân
Magiê (Mg), Kẽm (Zn) với Thuỷ Ngân (Hg)
Oxi (O), Đồng (Cu), Thiếc(Sn) thêm phần Bari (Ba) 
Cuối cùng thêm chú Canxi (Ca)

Hoá trị II nhớ có gì khó khăn
Bác Nhôm (Al) hoá trị III lần
In sâu trí nhớ khi cần có ngay
Cacbon (C), Silic (Si) này đây
Có hoá trị IV không ngày nào quên
Sắt (Fe) kia lắm lúc hay phiền
II, III lên xuống nhớ liền ngay thôi
Nitơ (N) rắc rối nhất đời
I, II, III, IV khi thời lên V
Lưu huỳnh (S) lắm lúc chơi khăm
Xuống II lên VI khi nằm thứ IV
Phot pho (P) nói đến không dư
Có ai hỏi đến thì ừ rằng V
Em ơi, cố gắng học chăm
Bài ca hoá trị suốt năm cần dùng.

*BÀI CA HÓA TRỊ NÂNG CAO

Hidro (H) cùng với liti (Li)
Natri (Na) cùng với kali (K) chẳng rời 
Ngoài ra còn bạc (Ag) sáng ngời
Chỉ mang hoá trị I thôi chớ nhầm
Riêng đồng (Cu) cùng với thuỷ ngân (Hg)
Thường II ít I chớ phân vân gì 
Đổi thay II , IV là chì (Pb)
Điển hình hoá trị của chì là II
Bao giờ cùng hoá trị II
Là ôxi (O) , kẽm(Zn) chẳng sai chút gì
Ngoài ra còn có canxi (Ca)
Magiê (Mg) cùng với bari (Ba) một nhà
Bo (B) , nhôm (Al) thì hóa trị III
Cácbon © silic (Si) thiếc (Sn) là IV thôi
Thế nhưng phải nói thêm lời 
Hóa trị II vẫn là nơi đi về 
Sắt (Fe) II toan tính bộn bề 
Không bền nên dễ biến liền sắt III
Phốtpho III ít gặp mà
Photpho V chính người ta gặp nhiều 
Nitơ (N) hoá trị bao nhiêu ?
I , II, III , IV phần nhiều tới V
Lưu huynh lắm lúc chơi khăm
Khi II lúc IV , VI tăng tột cùng
Clo Iot lung tung
II III V VII thường thì I thôi
Mangan rắc rối nhất đời
Đổi từ I đến VII thời mới yên
Hoá trị II dùng rất nhiều 
Hoá trị VII cũng được yêu hay cần
Bài ca hoá trị thuộc lòng
Viết thông công thức đề phòng lãng quên
Học hành cố gắng cần chuyên
Siêng ôn chăm luyện tất nhiên nhớ nhiều
 

*BÀI CA KÍ HIỆU HOÁ HỌC

Ca là chú Can xi
Ba là cậu Bari họ hàng
Au tên gọi là Vàng
Ag là Bạc cùng làng với nhau
Viết Đồng C trước u sau
Pb mà đứng cùng nhau là Chì
Al đấy tên gì?
Gọi Nhôm bác sẽ cười khì mà xem
Cacbon vốn tính nhọ nhem
Kí hiệu C đó bạn đem nhóm lò
Oxy O đấy lò dò
Gặp nhau hai bạn cùng hò cháy to
Cl là chú Clo
Lưu huỳnh em nhớ viết cho S (ét sờ).
Zn là Kẽm khó gì
Na gọi Natri học hàng
Br thật rõ ràng
Brom “người ấy” cùng làng Gari (Ga)
Fe chẳng khó chi
Gọi tên là sắt em ghi ngay vào
Hg chẳng khó tí nào
Thuỷ ngân em đọc tự hào chẳng sai
…
Bài ca nhắc bạn xa gần
Học chăm để nhớ khi cần viết ra.