I. Đọc hiểu

Đọc văn bản sau:

CHUYỆN PHẠM TỬ HƯ LÊN CHƠI THIÊN TÀO

Giới thiệu: Chuyện Phạm Tử Hư lên chơi Thiên tào là tác phẩm nằm trong tập Truyền kì mạn lục của Nguyễn Dữ. Truyện kể về Tử Hư, một người tuấn sảng, hào mại, học hành giỏi giang nhưng phải cái mà tính hay kiêu căng, nhờ được thầy Dương Trạm uốn nắn, khuyên răn thành người tốt. Sau Dương Trạm mất đi, các học trò đều tan đi cả, riêng Tử Hư làm lều ở mả để chầu chực sau ba năm rồi mới về. Vì chuyện hiếu nghĩa này, Tử Hư đã được gặp lại Dương Trạm (về sau đã giữ chức quan trông coi văn chương, khoa cử). Dưới đây là cuộc gặp gỡ và trò chuyện giữa hai thầy trò.

[...] Tử Hư bèn sắm sẵn rượu và thức nhắm, đúng hẹn mà đến Thầy trò gặp nhau vui vẻ lắm, chàng nhân hỏi rằng:

- Thầy mới từ trần chưa bao lâu, thoắt đã trở nên hiển hách khác hẳn ngày trước, xin thầy cho biết rõ duyên do để con được vui mừng.

Dương Trạm nói:

- Ta thuở sống không có một điều thiện nào đáng khen, chỉ có hay giữ điều tín thực đối với thầy bạn, quý trọng những tờ giấy có chữ, hễ thấy rơi vãi liền nhặt mà đốt đi. Đức Đế quân đây ngài khen là có bụng tốt tâu xin cho làm chức trực lại ở cửa Tử đồng. Hôm qua ta hầu lính giá ngài lên chầu Thiên cung, tình cờ lại gặp nhà ngươi, đó cũng là vì thầy trò mình có cái mối duyên.

[...] Tử Hư mừng mà rằng:

- Nếu thế thì tiền trình của con cùng đạt thế nào chắc thầy biết rõ?

- Cứ như văn chương tài nghệ của anh, đương đời này không ai bì kịp, huống anh lại còn có tính trung hậu thành thực; có điều lúc thiếu thời thường lấy văn tài mà kiêu ngạo với người khác, cho nên trời mới bắt đỗ muộn để phải chùn nhụt cài nết ngông ngáo đi. Nếu không thì cướp thẻ trước của Mông Chính (1) , lặt cỏ rác của Hạ Hầu (2) phỏng anh còn khó khăn gì nữa. Cho nên xưa nay người ta bàn về kẻ sĩ, tất trước hết xét đến đức hạnh là vì thế. Ngày nay những người mặc áo nhà nho, đeo dải nhà nho thì lại khác hẳn. Họ thường đổi họ để đi học, thay tên để đi thi; hễ trượt đỗ thì đổ lỗi mờ quáng cho quan chấm trường, hơi thành danh thì hợm mình tài giỏi hơn cả tiền bối, chí khí ngông ngáo, tính tình tráo trở, thấy thầy nghèo thì lảng tránh, gặp bạn nghèo thì làm ngơ, không biết rằng ngày thường dắt dẫn rèn cặp phần nhiều là cái công đức của thầy bạn. Vả như ta ngày xưa, dạy có đến mấy nghìn học trò, giao du ở kinh đô rất nhiều bè bạn thế mà sau ta mất, nghe có người đai vàng, mũ bạc, có người quan cả ngôi cao, nhưng không hề một ai tìm đến thăm viếng mồ ta mà tưới lên một vài chén rượu. Nhân thế ta vẫn để ý đến anh lắm.

Tử Hư nhân đem những người làm quan bấy giờ, nhất nhất hỏi về từng người một:

- Thưa thầy, ông mỗ ở ngôi trọng thần mà tham lam không chán, ông mỗ làm chức sư tư mà mô phạm không đủ, ông mỗ coi lễ mà lễ nhiều thiếu thốn, ông mỗ chăn dân mà dân bị tai hại, ông mỗ chấm văn mà lấy đỗ thiên vị, ông mỗ trị ngục mà buộc tội oan uổng; lại còn những người lúc thường bàn nói thì môi mép bẻo lẻo, đến lúc trù tính, quyết định kế lớn của quốc gia thì mờ mịt như ngồi trong đám mây mù, thậm đến không nói theo danh, không xét theo thực, không trung với đấng quân thượng, lớn thì làm việc bán nước của lưu Dự (3) , nhỏ thì làm việc dối vua của Diên Linh (4) . Bọn ấy sau khi chết có phải luận tội gì không, hay là cứ được hưởng tôn vinh mãi thế?

Trạm cười mà rằng:

- Trồng dưa được dưa, trồng đậu được đậu. Lưới trời thênh thang, thưa nhưng chẳng lọt. Chỉ bởi rằng thời gian chưa đến mà thôi. Nay ta bảo rõ anh nghe: trong khoảng trời đất báo ứng luân hồi, chỉ có hai loài thiện ác. Người chăm làm thiện, tuy hãy còn sống, tên đã ghi ở Đế đình; người hay làm ác, không đợi đến chết, án đã thành ở Địa phủ. Cho nên Nhan Hồi lúc sống ở trong ngõ hẻm mà chết làm chức Tu văn (5) , Vương Bàng ngày thường có nết kiêu ngoan mà chết phải máu rây mặt đất (6) . Không phải như người ở cõi đời, có thể mượn thế mà được làm quan, có thể nhờ tiền mà được khỏi vạ, hình phạt thì quá lạm, tước thưởng thì quá thiên tư, cúi đầu khom cật, dù hèn hạ cũng cất nhắc lên, đứa đoạt thằng gian, nhờ đút lót mà được thoát khỏi. Anh nên cố gắng, đừng gieo cái nghiệp báo ở kiếp sau này.

[...] Tử Hư từ biệt thầy trở về; sang năm đi thi quả đỗ tần sĩ. Phàm những việc cát hung họa phúc nhà Tử Hư, thường được thầy về báo cho biết.

(Nguyễn Dữ, Truyền kì mạn lục, Văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại, Nguyễn Đăng Na giới thiệu và tuyên soạn, NXB Giáo dục, 2001, tr. 270 –276)

Chú thích:

1) Lã Mông Chính là người đời Tống, thi đỗ trạng nguyên. Khi nghe tin Mông Chính đỗ, Hồ Đán Phủ phàn nàn rằng: “Thôi thế là sang năm ta đỗ, lại phải sau hắn một thẻ rồi.”. Quả nhiên sang năm Hồ đỗ thật.

2) Hạ Hầu Thắng là một danh nho đời Hán. Ông thường nói: “Kẻ sĩ chỉ sợ không sáng nghĩa kinh, nếu sáng thì lấy áo xanh áo tía dễ dàng như nhặt hạt cải ở dưới đất vậy.”.

3) Lưu Dự làm tôi vua Khâm tôn đời Tống, đậu trạng nhà Kim, Kim lập làm vua Tề.

4) Diên Linh làm tôi vua Ðức Tôn đời Đường, cầm quyền làm nhiều sự gian dối, mỗi khi ứng đối, toàn là những lời dối trá cả.

5) Ông Nhan Hồi là học trò bậc cao của đức thánh Khổng, nghèo khó ở trong ngõ hẹp mà vẫn vui vẻ, năm 32 tuổi mất sớm. Sau đến đời Tấn có Tô Thiều chết đi rồi lại hồi tỉnh. Người em là Tiết hỏi chuyện dưới đất thì Triều nói: “Hai ông Nhan Hồi và Bốc Thượng hiện được làm chức Tu văn lang ở dưới đất.” (Văn uyển).

6) Vương Bàng là con Kinh công Vương An Thạch ở Kim lăng, thấy một kẻ lại cũ của mình đã chết từ lâu hiện đến. Kinh công hỏi có biết Vương Bàng đâu không. Kẻ lại dẫn ông đến một chỗ, thấy Bàng đương bị ngục tốt cùm kẹp, máu vẫy ra đầy đất. (Loại tụ).

Thực hiện các yêu cầu từ câu 1 đến câu 5 (trình bày ngắn gọn):

Nêu tác dụng của yếu tố kì ảo trong văn bản trên.